Τι είναι στίγμα

Μάθε για το στίγμα

Η λέξη «Στίγμα» είναι εξέλιξη της λατινικής stigmat, που σήμαινε «σημάδεμα», και η ρίζα της είναι προερχόμενη από την ελληνική λέξη «στίζειν», η οποία έφερε παρόμοια με το «σημάδεμα» έννοια. Στην εποχή μας χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα σύνολο από αρνητικές, και συχνά άδικες ή ψευδείς, πεποιθήσεις που μπορεί να έχει η κοινωνία ή μια ομάδα ανθρώπων για κάποια κατάσταση.

Στην ψυχική υγεία το στίγμα περιγράφει ένα σύνολο εμπειριών και συναισθημάτων που προκαλούνται από τις πεποιθήσεις που έχει η κοινωνία και ομάδες ατόμων για τα προβλήματα ψυχικής υγείας και για τα άτομα που τα αντιμετωπίζουν. Ο φόβος, η ενοχή, η κοινωνική απομόνωση και ο αποκλεισμός είναι μερικά από τα συναισθήματα και τις επιπτώσεις που έχει ο στιγματισμός.

Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας έχει μελετηθεί και ερμηνευθεί ως προς τις γνωστικές και συμπεριφορικές δομές στερεοτύπων, προκαταλήψεων και διακρίσεων. Ως στερεότυπα ορίζονται επιφανειακές, βασισμένες στα γεγονότα γνωστικές δομές, που είναι εγγενείς σε κάθε δεδομένη κουλτούρα και τις περισσότερες φορές περιέχουν αρνητικά στοιχεία αξιολόγησης. Τα στερεότυπα μετατρέπονται σε προκαταλήψεις όταν οι άνθρωποι αναπτύσσουν αρνητικά συναισθήματα και ερμηνείες προς το αντικείμενο του στερεοτύπου (Crocker et al., 1998). Η διάκριση είναι το αποτέλεσμα ενός στερεοτύπου που μετουσιώνεται σε συμπεριφορά προκατάληψης. Τυπικά παίρνει τη μορφή τιμωρίας και εκφράζεται μειώνοντας την πρόσβαση σε μια νόμιμη ευκαιρία.

Το στίγμα ως γενικός όρος, περιλαμβάνει προβλήματα γνώσης (άγνοια ή παραπληροφόρηση), στάσεις (προκατάληψη) και συμπεριφορές (διακρίσεις), επηρεάζοντας αρνητικά πολλούς τομείς της ζωής των ατόμων που το υφίστανται. Εμφανίζεται, δε, σε ποικίλες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής  και το βιώνει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού.

Το στίγμα δημιουργείται όταν οι άνθρωποι κάνουν διακρίσεις αποδίδοντας ετικέτες σε άτομα που διαφέρουν από την εκάστοτε κυρίαρχη κοινωνική ομάδα, συνδέοντάς τα, έτσι, με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά (Angermeyer & Matschinger, 2005).

Προκειμένου να προσδιορίσουμε το περιεχομένου που αποδίδεται στο στίγμα θα πρέπει να αναλύσουμε τα βασικά του συστατικά τα οποία είναι:

 Η τιτλοφόρηση (Labelling)
 Στερεότυπα (stereotypes)
 Διαχωρισμός (separating)
 Συναισθηματικές αντιδράσεις (emotional reactions)
 Απώλεια κατάστασης και διακρίσεις.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για κάθε συστατικό του στίγματος, μείζονος σημασίας είναι η παράμετρος της έντασης – οι ετικέτες μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο κοινωνικά εμφανείς, μπορούν να συνδέονται με πολλά στερεότυπα ή μόνο μερικά με κάποιο εξ αυτών, η σύνδεση μπορεί να είναι σχετικά ισχυρή ή σχετικά αδύναμη.

Έτσι, το στίγμα αναδεικνύεται ως «θέμα έντασης» και ποικίλλει ανάλογα με τις στιγματιστικές περιστάσεις/παθολογίες όπως η σχιζοφρένεια, η κατάθλιψη, η παχυσαρκία, η κατάσταση HTV, το βραχύ ανάστημα, ο διαβήτης και ο καρκίνος.

Κατανοώντας τα συστατικά του στίγματος

 Τιτλοφόρηση (Labelling)

Ορισμένες διαφορές, όπως το χρώμα του δέρματος και οι σεξουαλικές προτιμήσεις, συγκαταλέγονται στα χαρακτηριστικά με υψηλά ποσοστά κοινωνικής διάκρισης/στιγματισμού. Τόσο η επιλογή των εμφανών χαρακτηριστικών όσο και η δημιουργία ετικετών για αυτά είναι κοινωνικές κατασκευές που πρέπει να κατανοηθούν ως βασικά συστατικά του στίγματος.

 Στερεότυπα (Stereotypes)

Σε αυτή την κατηγορία, η διαφοροποίηση που προκύπτει από την κατάσταση του ατόμου συνδέεται με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά είτε στο μυαλό άλλων προσώπων είτε στη σκέψη του ίδιου του ατόμου. Μπορεί, για παράδειγμα, να υποτεθεί, στερεοτυπικά και λανθασμένα,  ότι ένα άτομο που έχει νοσηλευτεί για ψυχική ασθένεια αντιπροσωπεύει αυξημένο κίνδυνο άσκησης βίας.

 Διαχωρισμός (Separating)

Μια τρίτη πτυχή της κατάστασης του στίγματος εμφανίζεται όταν οι κοινωνικές ετικέτες υποδηλώνουν το διαχωρισμό του «εμείς» από το «αυτοί». Για παράδειγμα, μέλη ορισμένων εθνοτικών ή εθνικών ομάδων, άτομα με ψυχικές ασθένειες ή άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, μπορεί, σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικοκοινωνικό πλαίσιο, να θεωρηθούν θεμελιωδώς διαφορετικοί από το «εμείς». Όταν αυτός ο διαχωρισμός είναι  διεξοδικός και επίμονος, τα μέλη της στιγματισμένης ομάδας είναι πιθανόν να εσωτερικεύσουν τα στερεότυπα και να προσλάβουν τον εαυτό τους ως θεμελιωδώς διαφορετικό ή/και κατώτερο από τους άλλους ανθρώπους.

 Συναισθηματικές αντιδράσεις (Emotional reactions)

Οι συναισθηματικές αντιδράσεις είναι κρίσιμες για την κατανόηση της συμπεριφοράς τόσο των «στιγματιστών» όσο και των ατόμων που είναι αποδέκτες «στιγματιστικών» αντιδράσεων. Άτομα που προβαίνουν σε στιγματιστικές ενέργειες μπορεί να χαρακτηρίζονται από συναισθηματικές αντιδράσεις όπως ο θυμός και το άγχος και ο φόβος, οι οποίες μπορούν να διαμορφώσουν τη μετέπειτα συμπεριφορά προς το στιγματισμένο άτομο ή ομάδα μέσω διαδικασιών που προσδιορίζονται από τη θεωρία απόδοσης (Weimer 1986) .

Από την πλευρά του ατόμου που είναι στιγματισμένος, τα συναισθήματα αμηχανίας, ντροπής, φόβου, αποξένωσης ή θυμού είναι εξίσου πιθανά. Ο καθηγητής τους τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Καλοφόρνια, Thomas Scheff, υποστήριξε ότι το συναίσθημα της ντροπής είναι κεντρικό στοιχείο του στίγματος και ότι οι διεργασίες ντροπής μπορούν να έχουν ισχυρές και οδυνηρές συνέπειες για τα στιγματισμένα άτομα.

 Απώλεια κατάστασης και διακρίσεις (Status loss and discrimination)

Όταν οι άνθρωποι στιγματίζονται, διαχωρίζονται και συνδέονται με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά ή ακόμη χειρότερα ξεκινούν σταδιακά να αυτοαναγνωρίζονται μέσω αυτό του πρίσματος. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται σταδιακά μια κοινωνική μηχανική, μια «λογική» για την υποτίμηση, την απόρριψη και τον (αυτό)αποκλεισμό τους.

Ψυχική υγεία και στίγμα

H ψυχική ασθένεια φαίνεται πως έρχεται με ένα δίκοπο ξίφος. Από τη μία του κόψη είναι τα συμπτώματα, η αγωνία και η αναπηρία που παρεμποδίζουν τους ανθρώπους να επιδιώκουν προσωπικούς στόχους. Από την άλλη είναι το στίγμα: η κοινωνική αδικία που πολλοί άνθρωποι με ψυχική ασθένεια βιώνουν μπορεί να είναι εξίσου δύσκολη για την επίτευξη των επιθυμιών και αναγκών τους.

Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας έχει μελετηθεί και ερμηνευθεί ως προς τις γνωστικές και συμπεριφορικές δομές στερεοτύπων, προκαταλήψεων και διακρίσεων, όπως αναφέρθηκαν και παραπάνω στα βασικά συστατικά του στίγματος. Τα στερεότυπα ορίζονται ως επιφανειακά, βασισμένες στα γεγονότα, γνωστικές δομές που είναι εγγενείς σε κάθε δεδομένη κουλτούρα και τις περισσότερες φορές περιέχουν αρνητικά στοιχεία αξιολόγησης. Τα στερεότυπα μετατρέπονται σε προκαταλήψεις όταν οι άνθρωποι αναπτύσσουν αρνητικά συναισθήματα και ερμηνείες προς το αντικείμενο του στερεοτύπου (Crocker et al., 1998). Η διάκριση είναι το αποτέλεσμα που μετουσιώνεται σε συμπεριφορά προκατάληψης, τυπικά παίρνει τη μορφή τιμωρίας και εκφράζεται μειώνοντας την πρόσβαση σε μια νόμιμη ευκαιρία.

Στην ερευνητική βιβλιογραφία έχουν εντοπιστεί διάφορα στερεότυπα, προκαταλήψεις και διακρίσεις που προέρχονται από το στίγμα της ψυχικής ασθένειας. Ένα συνηθισμένο στερεότυπο είναι ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι υπαίτια για αυτό που τους συνέβη, για την κατάστασή τους. Ο καθηγητής Bernard Weiner (1995) το εξηγεί μιλώντας για δύο τύπους «ευθύνης»: Eυθύνη έναρξης και ευθύνη αντιστάθμισης. Η ευθύνη έναρξης λαμβάνει χώρα όταν το άτομο «κατηγορείται» για τη σύσταση και έλευση μιας διαταραχής, ότι με κάποια εκούσια πράξη, το άτομο εκτέθηκε σε ψυχική ασθένεια και το απορρόφησε ως αποτέλεσμα (Corrigan et al., 2003). Η ευθύνη αντιστάθμισης αντανακλά την αποτυχία επίλυσης της κατάστασης με την αιτιολογία ότι ένας άνθρωπος με πρόβλημα ψυχικής υγείας δεν συμμετέχει αποτελεσματικά στη θεραπεία του.

Ενδεχομένως το πιο καταστροφικό είναι το στερεότυπο ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι επικίνδυνα και απρόβλεπτα. Ο επαγόμενος φόβος οδηγεί σε ακόμα πιο προβληματικές συμπεριφορές που προάγουν διακρίσεις: την αποφυγή και την απόσυρση. Τα μέλη της ευρύτερης κοινότητας και κοινωνίας προσπαθούν να αποφύγουν τα άτομα με ψυχική ασθένεια φοβούμενα ότι θα τους ασκηθεί βία. Ως εκ τούτου, τα άτομα αντιστέκονται στο να διαμείνουν σε κατοικίες που θα μοιραστούν πχ την αυλή τους με άτομα με ψυχικές ασθένειες και συχνά αποφεύγουν την αλληλεπίδραση με άτομα με ψυχικές ασθένειες ακόμα και στην καθημερινή και κοινωνική επαφή.

Η αποφυγή από εργοδότες και ιδιοκτήτες κατοικιών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική, δεδομένου ότι αυτά αποτελούν και στόχοι της αποκατάστασης πολλών ατόμων με ψυχική ασθένεια. Εργοδότες με σχετικές προκαταλήψεις ενδέχεται να μην προσλαμβάνουν το άτομο με σοβαρή ψυχική ασθένεια λόγω φόβου μην κάνουν κακό στους συναδέλφους τους ενώ ιδιοκτήτες ακινήτων με προκαταλήψεις μπορεί να αποφύγουν τη μίσθωση ενός διαμερίσματος στο ίδιο άτομο για να προστατεύσουν την περιουσία τους. Επίσης, άτομα με ψυχική ασθένεια αντιμετωπίζουν πολύ συχνά διακρίσεις στο κρατικό σύστημα υγείας λόγω της κατάστασής τους.

Τύποι στίγματος

Για να κατανοήσουμε περεταίρω το στίγμα στη ψυχική υγεία πρέπει να αναλύσουμε τις ακόλουθες παραμέτρους του στίγματος:

 Δημόσιο στίγμα
 Αυτοστιγματισμός
 Αποφυγή ετικετών
 Δομικό στίγμα.

Κατανοώντας τις εκφάνσεις του στίγματος στην ψυχική υγεία

 To δημόσιο στίγμα

Το δημόσιο στίγμα είναι η διαδικασία με την οποία τα άτομα ενστερνίζονται πρώτα τα στερεότυπα της ψυχικής ασθένειας και στη συνέχεια ενεργούν με στιγματιστικό τρόπο. Περιλαμβάνει τη στάση, γνώμες και συμπεριφορές  του κοινού απένταντι σε άτομα που είναι γνωστό ότι έχουν ψυχική ασθένεια.

 Ο αυτοστιγματισμός

Ο αυτοστιγματισμός εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι εσωτερικεύουν την προκατάληψη και στιγματίζουν τους εαυτούς τους. Η εσωτερίκευση στερεοτύπων μπορεί να μειώσει την αυτοεκτίμηση και να δυσχεράνει την αίσθηση ικανότητας των ατόμων λόγω φόβου να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της καθημερινής ζωής με δεδομένη της ψυχική τους νόσο.

 Η αποφυγή ετικέτας

Η αποφυγή ετικέτας αναφέρεται σε έναν τρίτο τύπο στίγματος. Οι άνθρωποι μπορεί να στιγματιστούν μέσω της απλής σύνδεσης με το γεγονός ότι λαμβάνουν θεραπεία. «Βγαίνει αυτή η Μαρία από το γραφείο του ψυχίατρου; Πρέπει να είναι τρελή»! Αυτό ενδέχεται να έχει την καταστροφική συνέπεια το άτομο να αποφύγει να πάρει την ενδεδειγμένη θεραπεία για να αποφύγει την ετικέτα!

 Το δομικό στίγμα

Το δομικό στίγμα περιλαμβάνει δύο σημαντικούς παράγοντες:

1. Πολιτικές ιδιωτικών αλλά και κυβερνητικών οργανισμών και ιδρυμάτων, στα οποία οι ευκαιρίες για άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι περιορισμένες
2. Πολιτικές ιδρυμάτων που δεν έχουν σκόπιμες προθέσεις περιορισμού των επιλογών για τα άτομα με ψυχικές ασθένειες, αλλά παρ’ όλα αυτά τις εφαρμόζουν μηχανικά (Corrigan et al., 2004).

Καταπολεμώντας το στίγμα

Η αλλαγή του στίγματος σε στάσεις, συμπεριφορές και συναισθήματα έχει αποδειχθεί δύσκολη και πολυπαραγοντική πρόκληση. Συχνά, οι στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για τη μείωση του στίγματος δεν έχουν ξεκάθαρο στόχο ή ενίοτε μπορεί και να επιτείνουν το πρόβλημα. Η άμβλυνση και σταδιακή εξάλειψη του στίγματος της ψυχικής ασθένειας μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω προσπαθειών που θα χρησιμοποιήσουν τεκμηριωμένα, προσβάσιμα, και ως εκ τούτου αποτελεσματικά, μέσα αλλαγής παραδείγματος.

Η μείωση της προκατάληψης και των διακρίσεων απέναντι σε άτομα με ψυχικές ασθένειες μπορεί να ενισχυθεί με προσπάθειες για αύξηση της «θετικής δράσης». Η «θετική δράση» είναι η πεποίθηση ότι τα άτομα με ψυχικές ασθένειες είναι σε θέση να αναρρώσουν και να κάνουν και αυτόνομες επιλογές ζωής.

Επειδή η οι άνθρωποι συχνά πιστεύουν ότι η ψυχική ασθένεια εμποδίζει ένα άτομο να επιτύχει στόχους ζωής, ένα αποτελεσματικό μήνυμα για την καταπολέμηση του στίγματος είναι ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια αναρρώνουν και η ψυχική ασθένεια δεν εμποδίζει ένα άτομο να επιτύχει τους στόχους και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του.

Η θετική δράση επίσης περιλαμβάνει την ενδυνάμωση και αυτοδιάθεση των ατόμων. Είναι σημαντικό ένα άτομο με ψυχικό νόσημα να έχει την ευκαιρία, είτε με συνηγορία είτε με επιρροή, να λαμβάνει αυτόνομες αποφάσεις σχετικά με τη θεραπεία και τους στόχους της ζωής του (Corrigan et al., 2012).

Κάντε click για να δείτε τη βιβλιογραφία της ενότητας «Τι είναι στίγμα».